हेमन्त ऋतु : रमाइलो पल !

हेमन्त ऋतु नेपाली पात्रोअनुसार कात्तिकको अन्त्यदेखि पुस महिनासम्म रहन्छ । यो ऋतु शरद र शिशिरको बीचको समय हो, जसमा मौसम क्रमशः चिसो हुँदै जान्छ । बिहान र बेलुका जाडो महसुस भए पनि दिनभरि घाम लागेको बेला हावा शीतल र आनन्ददायक हुन्छ। आकाश खुला र नीलो देखिन्छ भने खेतबारीहरूमा धान र मकै जस्ता बाली भित्र्याइन्छन् । गहुँ, जौ र तोरीको खेती गर्न यो समय उपयुक्त मानिन्छ । यस ऋतुमा रूखका पातहरू झर्दै जाने हुँदा वातावरणमा पतझडको झल्को हुन्छ । मानिसहरू न्यानो कपडा लगाउन सुरु गर्छन् र चिया वा सुप जस्ता तातो पेय पदार्थ पिउँछन् । विवाह र पूजापाठका लागि पनि यो समय महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । हेमन्त ऋतुमा चिसोका कारण रुघाखोकी र छालाको सुक्खापनजस्ता समस्या बढ्न सक्छन्, त्यसैले स्वास्थ्यमा विशेष ध्यान दिनु आवश्यक हुन्छ । यो ऋतु प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक पर्वहरू र कृषिका दृष्टिले विशेष महत्त्वको हुन्छ ।

वहार नैउपहार पाएपछि हेमन्तको स्वादमा सुगन्ध फैलिएको त्यो ऋतु शरद ऋतु सकिँदाका साथ हेमन्त ऋतुको आगमन, भर्खर महान् पर्वहरु सकिएको बेलामा गाउँघर सफा, सुघ्घर, जाँगर चेतना र उमङ्ग बढ्ने मौसम हो । मुठ्ठी खाई, मानो छरी, मुरी भित्र्याउँदै गर्दाको त्यो चटारोको समय हो । दशै, तिहार जस्ता महान पर्वको खुसीमा बहार नै उपहार पाएपछि हेमन्त‌को स्वाद‌मा सुगन्ध फैलिएको त्यो ऋतु औंशीको रातमा पनि वारीपारी गाउँमा झल्किएका बत्तीको सहारा‌ले अँध्यारोरात बत्तीको साथ बगैँचामा थामिनसक्नु फल लागेर वोटविरुवाहाँगा विङ्गा उत्ताउतालिएर लर्किएका, जुनारसुन्तला पँहेल्यै टल्किएका । अनुपम अनुराग सौन्द‌यको परागमा पोखिँदै फूल्ने, फर्क्रनेफुलवारीका थरिथरिका फूलका सुगन्धले आनन्द‌मय भएको आभास दिलाउँछ ।

फक्रिएका गोदावरी, सयपत्री मखमली लगायतका असङ्ख्य फुलैफुलको सुसज्जित साम्राज्यले त्यो घर, गोठ, बारी, बगैंचा एकनासले सिङ्गार्ने बासनादार पुष्परागले भरिएको आँगन । लसुन,प्याज, धनियाँ, लगायतका नगदे‌वाली लगाई खेतमा हुर्कन लागिसकेका केराउ, सिपचना हेमन्तराज वसन्तको बहारलाई पछ्याउँदै फुलको पराग फलमाथि अनुरागले नै हेमन्तलाई सिंगारेर मायावी बनाएको छ। कतिपय खेतिपाति स्याहारेर बेफुर्सदिला बनेका दिनमा खेतको डिलमा बसी सुन्तलाको स्वादसँगै ग्याँवरे ऊखु चुस्नुको मजा बेग्लै हुन्छ । पाहुना बनेर आएका ती घाम झुल्किएकै वखतमाअस्ताइहाल्दा उसको महिमा महत्वझन कति कति । प्रकृ‌तिको अपरम्पार गरिमा शीतलता र जाडोमा गर्मीखोज्ने हामी सजिव प्राणी पनि कति स्वार्थी है, निःस्वार्थ त यिनी ऋतु अनुसार परिवर्तन भइरहने प्रकृति पो हुन् ।

यस्तै फुलै पिच्छेका फरक-फरक बासना आउने त्यसमा भमरा कति धाउने ? हेमन्त ऋतुमा थोपा जुनेली रातमा भूईँमा आएर टल्किन्छन् । मंसिर महिना विवाहकै महिना भएर हुन सक्छ । वरिपरी विवाह हुँदा पनि एकसरो कपडाको भरमा रत्यौलीमा सामेल भइहाल्ने त्यो जवानी, उन्माद भरिएको बैंश, मंसिरे पूर्णिमामा जुनेली रातमा चञ्चल जुनले म्वाईँ खाने, सुन्दर वारीपारीका डाँडाकाँडा रातको समय, विवाह पूजाका हाम्रा साहसिक यात्रा अनि नवविवाहित जोडीहरु भर्खर पलाउँदै गरेको पालुवा जस्तै लजाएका नाजुक देखिने मुहार, बैंशको बेमिसाल लाली चढिरहेछ । अनुहारमा मन्द मुस्कानको छाल छल्किँदै गरेका शरीरका अमुक अवयवहरुको आयातसँगै पोषाक पहिरनको ढङ्ग समेत फेरिएको हुन्छ ।

हेमन्तका विशेषता:

• मौसमीय विशेषता: बिहान र बेलुका चिसो हुन्छ तर दिउँसो मधुर घाम लाग्छ ।
• हावा र वातावरण: शीतल र सुख्खा हावा चल्ने, प्रायः आकाश खुला र सफा हुने ।
• रूखपातको अवस्था: पातहरू झर्ने क्रम तीव्र हुन्छ, जसले वातावरणमा पतझडको दृश्य देखिन्छ ।
• घामको प्रकृति: घाम मधुर र मनमोहक हुने, जसले शरीरलाई आनन्द प्रदान गर्छ ।
• हुस्सुको उपस्थिति: बिहान-बेलुका हुस्सु लाग्ने, जसले दृश्यता घटाउँछ ।
• कृषि कार्य: धान र मकै भित्र्याइन्छ, गहुँ, जौ, तोरी जस्ता बालीहरू लगाइन्छन् ।
• पशुपालनमा महत्त्व: पशुहरूलाई चिसोबाट जोगाउन विशेष स्याहार गर्नुपर्ने ।
• पहिरन र जीवनशैली: न्यानो लुगा, मफलर, टोपी, जुत्ता आदि लगाउने गरिन्छ ।
• सांस्कृतिक गतिविधि: विवाह, पूजाआजा, यज्ञ, उधौली पर्व जस्ता सांस्कृतिक कार्यहरू बढी हुने ।
• स्वास्थ्यमा प्रभाव: रुघाखोकी, छाला सुख्खा हुने समस्या, न्यानोपनको आवश्यकता ।

हेमन्तका महत्वहरु

१.प्राकृतिक महत्त्व

हेमन्त ऋतु नेपाली मौसम चक्रको एक महत्वपूर्ण हिस्सा हो, जसले शरद र शिशिर ऋतुलाई जोड्ने काम गर्छ । यो समयमा आकाश प्रायः सफा र नीलो देखिन्छ भने हावा शीतल र शुष्क हुन्छ। रूखका पातहरू झर्ने क्रम जारी रहन्छ, जसले वातावरणलाई पतझडको सौन्दर्य प्रदान गर्छ । यस ऋतुमा बिहान र बेलुका जाडो महसुस भए पनि दिउँसोको घाम मधुर र सुखद हुन्छ । यसले मानिसहरूलाई प्रकृतिको शीतलता र सौन्दर्यको अनुभव गराउँछ । यो समय प्राकृतिक रूपमा चिसो भए पनि कठ्याङ्ग्रिने जाडो नहुँदा मानिसहरू दैनिक कार्यहरू सजिलै गर्न सक्छन् ।

२.कृषि र उत्पादनको महत्त्व

हेमन्त ऋतु कृषिका दृष्टिले अति महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यो समयमा कृषकहरूले धान, मकैजस्ता बाली भित्र्याएर गहुँ, जौ, तोरी लगायतका बाली लगाउने तयारी गर्छन् । विशेषगरी गहुँ र तोरीको खेतीका लागि यो समय उपयुक्त मानिन्छ । यस ऋतुमा हल्का चिसो र पर्याप्त घाम हुने भएकाले खेतीका लागि अनुकूल वातावरण प्रदान गर्छ । यसले गर्दा कृषकहरू बाली उत्पादनमा ध्यान दिन्छन्, जसले देशको समग्र कृषि उत्पादनमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ । यस ऋतुमा पशुपालनमा पनि ध्यान दिइन्छ, किनभने चिसोमा पशुहरूको स्याहार आवश्यक हुन्छ ।

३.सांस्कृतिक र धार्मिक महत्त्व

हेमन्त ऋतु धार्मिक र सांस्कृतिक पर्वहरूको दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण मानिन्छ । मंसिर महिनामा विशेष रूपमा विवाह, पूजा, यज्ञजस्ता सामाजिक र धार्मिक कार्यहरू हुने गर्दछन् । उधौली पर्व पनि यही समयमा मनाइन्छ, जसमा किराँत समुदायले चिसो स्थानतर्फ जाने परम्परा निर्वाह गर्छन् । विभिन्न क्षेत्रीय पर्व र परम्परागत उत्सवहरू यस ऋतुमा मनाइने भएकाले समाजमा उत्साह र उमङ्गको वातावरण सिर्जना हुन्छ । यो समय मानिसहरूले धार्मिक कार्यमा बढी संलग्न भएर समाजमा आपसी मेलमिलाप र सहयोगको भावना सुदृढ गर्छन् ।

४.स्वास्थ्य र जीवनशैलीको महत्त्व

चिसो मौसमको सुरुआत हुने भएकाले हेमन्त ऋतु स्वास्थ्यको दृष्टिले पनि विशेष महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यो समयमा जाडो बढ्न थालेसँगै रुघाखोकी, दम, घाँटी दुख्ने लगायतका समस्या देखिन सक्छन् । यसैले मानिसहरू न्यानो लुगा लगाउने, तातो पेय पदार्थ सेवन गर्ने र पोषणयुक्त खानेकुरा खान मन पराउँछन् । छाला सुख्खा हुने भएकाले घ्यू, तेल वा क्रिम प्रयोग गर्ने प्रचलन बढ्छ । उचित सावधानी अपनाएमा यो ऋतु स्वास्थ्यको लागि लाभदायक पनि हुन्छ, किनभने यो समयको चिसोले शरीरलाई ताजगी प्रदान गर्छ ।

५.आर्थिक र सामाजिक महत्त्व

हेमन्त ऋतुले सामाजिक र आर्थिक जीवनलाई पनि सकारात्मक रूपमा प्रभावित गर्छ । यो समयमा कृषकहरूले अन्नबाली भित्र्याउने र नयाँ खेती लगाउने भएकाले आर्थिक गतिविधि तीव्र हुन्छ । बजारमा कृषि उत्पादनको चहलपहल बढ्नाले व्यापार व्यवसाय पनि फस्टाउँछ । साथै, विवाह र अन्य सामाजिक कार्यहरूमा हुने खर्चले स्थानीय स्तरमा आर्थिक चलायमानता बढ्छ । यो ऋतुमा विशेषगरी गाउँ र शहरमा उत्साहको माहोल रहन्छ, जसले समाजमा उत्सवमय वातावरण सिर्जना गर्छ । हेमन्त ऋतुले आर्थिक, सांस्कृतिक र सामाजिक पक्षलाई सन्तुलित रूपमा अघि बढाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ ।

हेमन्त ऋतुका केही दुर्बल पक्षहरु

१.चिसो मौसमको स्वास्थ्यमा असर

हेमन्त ऋतुको प्रमुख नकारात्मक पक्ष भनेको चिसोको प्रभावले स्वास्थ्यमा पर्ने असर हो । यो समयमा जाडो बढ्दै जानुका साथै रुघाखोकी, ज्वरो, दम र नाक बग्ने समस्याहरू व्यापक देखिन्छन् । विशेषगरी बालबालिका, वृद्धवृद्धा र कमजोर प्रतिरोध क्षमता भएका व्यक्तिहरूमा स्वास्थ्य समस्याहरू बढ्न सक्छन् । हावा चिसो र शुष्क हुने भएकाले घाँटी दुख्ने, छातीको संक्रमण र दम जस्ता समस्या गम्भीर हुन सक्छन् । यस्तो अवस्थामा, चिसोबाट बच्न विशेष सावधानी अपनाउनु पर्ने हुन्छ ।

२.छाला र कपालमा नकारात्मक प्रभाव

हेमन्त ऋतुमा वातावरणमा चिसोपन र शुष्कता बढ्ने हुँदा छालामा सुक्खापन देखिन थाल्छ । धेरैजसो व्यक्तिहरूको छाला फुस्रो हुने, चिलाउने वा चिरा पर्ने समस्या बढ्छ । त्यस्तै, कपाल पनि सुख्खा र फुस्रो हुने गर्दछ, जसले गर्दा कपाल झर्ने समस्या पनि देखा पर्न सक्छ । यो समस्या सुल्झाउनका लागि तेल वा लोशनको प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यता सिर्जना हुन्छ, जसले अतिरिक्त खर्च र झन्झट थप्दछ ।

३.कृषिमा चुनौतिहरू

हेमन्त ऋतु कृषकहरूको लागि कृषि उत्पादनको दृष्टिले महत्त्वपूर्ण भए पनि केही चुनौतिपूर्ण पक्ष पनि हुन्छ । यो समयमा खेती गर्ने क्रममा चिसोका कारण पानीको स्रोत सुक्ने समस्या देखिन्छ । यदि चिसो हावाले अत्यधिक प्रभाव पार्यो भने गहुँ, जौजस्ता बालीमा हानी पुर्‍याउन सक्छ । यसबाहेक, यस समयमा बेमौसमी वर्षा वा असिनापानी भएमा बालीको क्षति हुने जोखिम पनि बढ्छ ।

४.पशुपालनमा समस्या

चिसो मौसमले पशुपालनमा पनि नकारात्मक असर पार्छ । पशुहरू चिसोबाट बढी प्रभावित हुने भएकाले तिनीहरूको स्वास्थ्यमा समस्या देखिन सक्छ । दूध दिने जनावरहरू जस्तै गाई, भैंसीको दूध उत्पादन घट्ने सम्भावना हुन्छ। पशुहरूको उचित हेरचाह गर्न नसकेमा बिरामी हुने वा कम उत्पादन गर्ने अवस्था आउन सक्छ । चिसोमा पशुहरूलाई न्यानो राख्न विशेष स्याहार आवश्यक पर्छ, जसले अतिरिक्त श्रम र खर्च बढाउँछ ।

५.परिवहन र यात्रा कठिनाइ

हेमन्त ऋतुमा बिहान-बेलुका घना हुस्सु लाग्ने हुँदा यातायातका साधनहरूलाई समस्या हुन्छ । गाडी चलाउँदा दुर्घटनाको सम्भावना बढ्छ । पहाडी तथा दुर्गम क्षेत्रमा चिसोका कारण बाटो चिप्लो हुने वा हिउँ जम्ने समस्याले गर्दा यात्रा असहज हुन्छ । यसले यातायात ढिलाइ हुने र आर्थिक गतिविधिमा बाधा पुग्ने सम्भावना रहन्छ ।

६.विपन्न वर्गका लागि कठोर समय

हेमन्त ऋतु विशेषगरी गरिब तथा विपन्न वर्गका लागि कष्टकर हुन्छ । न्यानो लुगा किन्न नसक्ने, राम्रो घर वा ओत नहुनेहरूलाई चिसोले गम्भीर समस्या सिर्जना गर्छ । जाडोको समयमा पर्याप्त न्यानोपन नपाउँदा कतिपयले कठ्याङ्ग्रिएर ज्यान गुमाउने घटनाहरू पनि हुने गरेका छन् । यसको प्रभाव खासगरी ग्रामीण र सहरको श्रमिक वर्गमा बढी पर्छ ।

७.सामाजिक जीवनमा असर

चिसो मौसमले सामाजिक जीवनलाई पनि असर पार्न सक्छ । मानिसहरू अत्यधिक चिसोको कारणले घरभित्रै बस्न बाध्य हुन्छन्, जसले सामाजिक मेलमिलाप र सामूहिक गतिविधिहरूमा कमी आउँछ । उत्सव, मेलापात, भेटघाट वा बाहिर गर्ने अन्य सामाजिक क्रियाकलापहरूमा कमी आउने हुँदा मानिसहरूमा एक प्रकारको एक्लोपन र निरसता उत्पन्न हुन सक्छ । यो समयमा मानिसहरूको मनोबलमा गिरावट आउन सक्छ, जसले मानसिक स्वास्थ्यमा पनि असर पुर्‍याउन सक्छ ।

अत: हेमन्त ऋतु प्राकृतिक रूपमा सुन्दर भए पनि यसको केही नकारात्मक पक्षहरू छन् जसले स्वास्थ्य, कृषि, यातायात र सामाजिक जीवनमा चुनौतीहरू सिर्जना गर्दछ । यस्ता समस्याहरूलाई न्यून गर्न न्यानो लुगा लगाउने, उचित स्वास्थ्य स्याहार गर्ने र चिसोबाट बच्ने उपायहरू अपनाउनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यसरी, हेमन्त ऋतुको चुनौतीलाई सामना गर्दै यसलाई सकारात्मक रूपमा अपनाउन सकिन्छ ।